σέσκλο

I

Νεολιθικός οικισμός, 15 χλμ. Δ του Βόλου, στον οποίο αναπτύχθηκε κατά την 5η χιλιετία ο πρώτος νεολιθικός πολιτισμός που έγινε γνωστός στην Ελλάδα και ένας από τους πρώτους στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Το όνομά του οφείλεται στο σύγχρονο μικρό οικισμό με τον οποίο γειτονεύει. Το Σ. κατοικήθηκε από τα μέσα περίπου της 7ης ως τα μέσα περίπου της 2ης προχριστιανικής χιλιετίας. Βρίσκεται σ’ ένα ενδιαφέρον γεωλογικά τοπίο, στη συμβολή δύο χειμάρρων, πάνω σ’ ένα τραπεζοειδή λόφο, γνωστό και με το όνομα Καστράκι.

Ο οικισμός του Σ. είναι γνωστός από τις αρχές του περασμένου αιώνα. Στην αρχή μάλιστα είχε ταυτιστεί (περιηγητής Ληκ και αργότερα Λόλιγκ) εσφαλμένα με την ιστορική πόλη Αισωνία. Την πραγματική ηλικία του Σ. αναγνώρισε για πρώτη φορά ο αρχαιολόγος Β. Στάης, από τις πληροφορίες του οποίου παρακινήθηκε ο Χρήστος Τσούντας και άρχισε ανασκαφές στην περιοχή το 1901. Ο θεμελιωτής της ελληνικής προϊστορίας ερεύνησε ανασκαφικά το Σ. επί δύο χρόνια και δημοσίευσε τα πορίσματα των ερευνών του αυτών, μαζί με άλλα, στο σπουδαίο βιβλίο του Αι ακροπόλεις του Σέσκλου και Διμηνίου.

Με βάση τα πορίσματα των ανασκαφικών ερευνών έχει σχηματιστεί σήμερα μια πλήρης εικόνα του «Πολιτισμού του Σ.», τα στοιχεία του οποίου έγιναν ευρύτατα γνωστά. Σήμερα στη διεθνή προϊστοριολογία ο όρος «Πολιτισμός του Σ.» έχει αποχτήσει γενικότερη σημασία και η τοπογραφική και χρονολογική του διάσταση απέχει πολύ από ό,τι εννοούσε ο Τσούντας, όταν είχε χρησιμοποιήσει για πρώτη φορά τον όρο, πριν από εβδομήντα χρόνια. Σήμερα με τον όρο «Πολιτισμός του Σ.» υποδηλώνεται μια ορισμένη περίοδος του νεολιθικού πολιτισμού της Θεσσαλίας, της οποίας η τοπογραφική εξάπλωση καλύπτει κυρίως τη νοτιοανατολική Θεσσαλία, και η χρονολογική διάρκεια καλύπτει σε γενικές γραμμές την 5η π.Χ. χιλιετία: είναι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε κατά την εποχή του λίθου στη Θεσσαλία και κράτησε χίλια χρόνια, από το 5000 π.Χ. ως το 4000 π.Χ. Πιο συγκεκριμένα, τα στοιχεία του εμπίπτουν στη μέση του νεολιθικού πολιτισμού της Θεσσαλίας και αντιστοιχούν με όλα εκείνα τα πολιτιστικά στοιχεία της νεολιθικής Θεσσαλίας, που στοιχειοθετούν τη «Μέση νεολιθική περίοδο», μεταξύ της «Αρχαιότερης» και της «Νεότερης νεολιθικής περιόδου». Οπωσδήποτε όμως στοιχεία του Πολιτισμού του Σ. έχουν εισδύσει σε άλλες περιοχές του θεσσαλικού νεολιθικού κόσμου και φτάνουν μάλιστα ως τις νότιες περιοχές της Μακεδονίας (Σέρβια). Τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να τα αναζητήσει κανείς στην άνθηση της κεραμικής τέχνης, στην οργιώδη και εντυπωσιακή διακόσμηση των αγγείων, στη στέρεη και ως ένα σημείο «μνημειακή» αρχιτεκτονική, στην αύξηση του πληθυσμού και του χώρου των νεολιθικών οικισμών και τέλος στην πλήρη άσκηση της γεωργίας.

Οι ανασκαφές έχουν αποδείξει πως η ζωή στο Σ. πέρασε από πέντε περιόδους, αντίστοιχες προς μια ανάλογη οργάνωση της οικονομίας, τα αποτελέσματα της οποίας φαίνονται στη χρήση των υλικών και στην εκμετάλλευση του χώρου και των δυνατοτήτων του περιβάλλοντος: προκεραμική (6500 - 6000 π.Χ.)· αρχαιότερη νεολιθική (6000 - 5000 π.Χ)· μέση νεολιθική (5000 - 4000 π.Χ.)· νεώτερη νεολιθική (4000 - 3000 π.Χ.)· χαλκοκρατική (3000 -1600 π.Χ.)· (Ο Τσούντας τις τρεις πρώτες περιόδους δεν τις αναγνώρισε ως ξεχωριστά στάδια εξέλιξης και τις ονομάζει και τις τρεις μαζί «Περίοδο A». H «ενοποίηση» αυτή είναι σωστή ως ένα σημείο, ιδίως για την αρχαιότερη και τη μέση περίοδο, οι διαφορές των οποίων, εντοπισμένες κυρίως στην κεραμική και στην αρχιτεκτονική, δεν είναι πολύ σημαντικές. Η «οικονομία» και η οργάνωση της καθημερινής ζωής φαίνεται να παραμένει η ίδια ως τις αρχές της 4ηςχιλιετίας).

Κατά την προκεραμική περίοδο οι άνθρωποι στο Σ. καταβάλλουν τις πρώτες προσπάθειες για την άσκηση της γεωργίας και την οργάνωση της κτηνοτροφικής τους δραστηριότητας. Ζουν σε καλύβες, δε γνωρίζουν την κατασκευή σκευών από πηλό, ξέρουν όμως και κατασκευάζουν διάφορα εργαλεία από τα κόκαλα των εξημερωμένων ζώων (πρόβατα, κατσίκες, γουρούνια, χήνες). Στις ανασκαφές των προκεραμικών στρωμάτων του Σ. βρέθηκαν ακόμα εργαλεία φτιαγμένα από πυριτόλιθο και οψιανό, διάφορα «αλευροποιητικά» εργαλεία από πέτρα ποταμίσια, στολίδια από θαλασσινά όστρακα, μικρές χάντρες για περιδέραια κ.ά. Όλα αυτά μαρτυρούν πως από πολύ νωρίς οι άνθρωποι στο Σ. είχαν ανακαλύψει ένα σωρό τρόπους σχετικούς με την τεχνική τους κατάρτιση και την ευρύτερη οικονομία τους.

Κατά την αρχαιότερη νεολιθική περίοδο στην κεραμική επικρατούν τα σφαιρικά σχήματα. Τα πιο συνηθισμένα αγγεία είναι βαθιές φιάλες και σκύφοι. Οι βάσεις είναι σπάνιες και τις αποτελούν μικροί δακτύλιοι. Λαβές δεν υπάρχουν. Γενικά η κεραμική την εποχή αυτή έχει το χαρακτήρα της πρωιμότητας και φαίνεται πως είναι μια τέχνη που δεν έφτασε στο Σ. από αλλού, γιατί μπορεί να αναγνωρίσει τις πρώτες προσπάθειες, για την κατασκευή αγγείων. Πολύ λίγα από τα πρώιμα αυτά αγγεία παρουσιάζουν δειλές και άτεχνες απόπειρες διακόσμησης με κόκκινο χρώμα, «παραπαίουσες» όπως τις λέει ο Τσούντας· γι’ αυτό, η κατηγορία αυτών των αγγείων με τις πρώιμες απόπειρες γραπτής διακόσμησης είναι γνωστή ως κατηγορία των «πρωίμων γραπτών» αγγείων. Κατά την ίδια περίοδο οι κάτοικοι του Σ. κατασκευάζουν τα σπίτια τους από κλαδιά δέντρων, που τα επαλείφουν και με λάσπη για να γίνουν στεγανά· τα σπίτια θεμελιώνονται σε αβαθείς τάφρους, η κάτοψή τους είναι ορθογώνια και οι στέγες τους κατασκευάζονται από κλαδιά και είναι δικλινείς.

Κατά τη μέση νεολιθική περίοδο, την κλασική, θα λέγαμε, περίοδο του πολιτισμού του Σ., η κεραμική παρουσιάζεται πιο εξελιγμένη και στην τεχνική της κατασκευής και στην ποικιλία των σχημάτων: τα αγγεία έχουν τώρα πιο τολμηρά σχήματα, αποχτούν λαβές κομψές και ψηλές βάσεις, τα χείλη τους «εκφράζονται» προς τα έξω· η διακόσμηση βασίζεται σε κάποιο σχέδιο, αποχτά «αφηγηματικότητα» και οργάνωση, σε άμεση σχέση με το σχήμα του αγγείου, ιδίως με την επιφάνεια πάνω στην οποία απλώνεται· τα διακοσμητικά θέματα, φλογόσχημες συνήθως διατυπώσεις, γίνονται με κόκκινο χρώμα πάνω σε υπόλευκο έδαφος και καλύπτουν όλη την «κοιλιά» του αγγείου. Με τη μέση νεολιθική περίοδο αρχίζει και η σημαντικότερη για το Σ. εποχή από άποψη αρχιτεκτονικής και γενικά ανάπτυξης του οικισμού και οργάνωσης του χώρου. Ο πληθυσμός φαίνεται ότι αυξάνεται, τα σπίτια γίνονται περισσότερα, μεγαλύτερα και στερεότερα, ο οικισμός αποχτά ένα υποτυπώδες «πολεοδομικό» σχέδιο, με δρόμους και μικρές «πλατείες»· στο κέντρο μάλιστα του οικισμού αποκαλύφτηκε με τις ανασκαφές του Τσούντα ένα πραγματικό μέγαρο. Οι θεμελιώσεις τώρα είναι πέτρινες, οι τοίχοι χτισμένοι από πλιθιά και οι στέγες δικλινείς, με κλαδιά και με επαλείψεις πηλού· τα σπίτια είχαν χαμηλές πόρτες, δεν είναι γνωστό αν είχαν παράθυρα και τα περισσότερα ήταν μονόχωρα με την «εστία» στη μέση του μοναδικού δωματίου και γύρω - γύρω κοντά στους τοίχους πεζούλια για το κάθισμα και τον ύπνο. Υπάρχουν ακόμα ενδείξεις ότι πολλά σπίτια είχαν κολλημένους στους τοίχους πεσσούς, που πιθανόν να στήριζαν ράφια ή δεύτερο πάτωμα - πατάρι.

Η αρχαιότερη και η μέση νεολιθική περίοδος του Σ. έχουν πολλά κοινά σημεία στους άλλους τομείς της καθημερινής δραστηριότητας: τα εργαλεία γίνονται πάντα από πέτρα και κόκαλο, οψιανό ή πυριτόλιθο και οι μορφές τους δε διαφέρουν, πράγμα που δείχνει ότι χρησιμοποιούνται και στις δύο περιόδους για τον ίδιο λόγο και με τον ίδιο τρόπο. Οι τρόποι επομένως της παραγωγής και οι ανάγκες είναι οι ίδιες- οι πηγές του πλούτου και της τροφής προσφέρουν τις ίδιες δυνατότητες και οι άνθρωποι τις εκμεταλλεύονται με τον ίδιο τρόπο.

Η «ειδωλοπλαστική», η τέχνη δηλαδή της κατασκευής αγαλματιδίων, από πηλό και πέτρα, που παριστάνουν μορφές ανθρώπων ή ζώων, είναι ένας άλλος σημαντικός τομέας του πολιτισμού του Σ. Η ειδωλοπλαστική είχε αρχίσει από την προκεραμική περίοδο, στην ακμή της όμως έφτασε στα χρόνια της αρχαιότερης και της μέσης νεολιθικής περιόδου. Τα νεολιθικά αυτά ειδώλια του Σ. παριστάνουν πιο συχνά γυναίκες με τα χέρια σταυρωμένα πάνω ή κάτω από τους μαστούς και με υπερβολικές καμπύλες, φαίνεται στην εποχή της εγκυμοσύνης τους· οι αντρικές μορφές είναι πολύ σπάνιες, μόλις φτάνουν τα δύο τοις εκατό. Για τη χρήση και το γενικότερο προορισμό των μικρών αυτών ειδωλίων, που σε ελάχιστες περιπτώσεις το ύψος τους υπερβαίνει τα 10 εκ., έχουν διατυπωθεί πολλές θεωρίες. Η πιο διαδομένη, η οποία αναφέρεται φυσικά σε όλα τα νεολιθικά ειδώλια και όχι μόνο στου Σ., αποδίνει την κατασκευή τους στη «θρησκευτικότητα» των νεολιθικών γεωργών, ένα άθροισμα «αντιλήψεων» και δεισιδαιμονιών, που έχουν την αρχή τους στην παραδοχή μιας γυναικείας υπερφυσικής δύναμης, της «Μητέρας θεότητας», μέσα στη δύναμη της οποίας υπάρχει ιερός συμβολισμός σχετικός με την ιδέα της αναπαραγωγής, την ευφορία γενικά και τη γονιμότητα. Άσχετα πάντως προς την ορθότητα της θεωρίας αυτής, τα ειδώλια του Σ. είναι τα μόνα σωζόμενα στοιχεία της «πνευματικής» ζωής των νεολιθικών κατοίκων του· ούτε τάφοι ούτε άλλα κτίσματα έχουν αποκαλυφθεί μέχρι τώρα κι έτσι δεν μπορούμε να ξέρουμε με ποιό τρόπο έθαβαν τους νεκρούς τους ή αν είχαν κάποια άλλη οργανωμένη δημόσια ζωή οι κάτοικοι του Σ. στα πρώιμα στάδια του πολιτισμού τους.

Η νεώτερη νεολιθική περίοδος στο Σ. αντιπροσωπεύεται κι αυτή από σημαντικά αρχιτεκτονικά ερείπια μεγάρων. Η κεραμική αλλάζει και στα σχήματα και στη διακόσμηση. Φαίνεται πως κάτι καινούργιο επηρέασε κατά την εποχή αυτή τον πολιτισμό στο Σ. Τα μεγάλα σπίτια μαρτυρούν κάποια διαφορά στην κοινωνική οργάνωση, ενώ η πτώση της ειδωλοπλαστικής δείχνει μια αλλαγή σ’ αυτό που θα λέγαμε «ιδεολογική» ζωή. Ο οικισμός φαίνεται ότι έχει την ίδια έκταση, τους ίδιους κατοίκους, τίποτα όμως ιδιαίτερο δεν έχει έρθει μέχρι στιγμής στο φως, που να φωτίζει περισσότερο το χαρακτήρα της τελευταίας αυτής περιόδου της εποχής του λίθου.

Η περίοδος της χαλκοκρατίας, «πολύ πενιχροτέρα των προηγηθεισών», κατά την έκφραση του Τσούντα, σημαίνει και το τέλος της ζωής στο Σ. Έχουν βρεθεί μόνο λίγα ερείπια από μικρά μονόχωρα σπίτια με πέτρινα θεμέλια, περιορισμένα στη βορεινή και στη δυτική πλευρά του οικισμού. Έχουν βρεθεί επίσης 160 τάφοι της περιόδου αυτής, σκορπισμένοι ανάμεσα και μέσα στα σπίτια, όλοι κιβωτιόσχημοι, φτιαγμένοι από σχιστολιθική πέτρα. Οι σκελετοί, που βρέθηκαν μέσα στους τάφους αυτούς, είναι συσπειρωμένοι και τα κτερίσματα πολύ φτωχά. Η κεραμική της χαλκοκρατίας του Σ. είναι όμοια με της άλλης Ελλάδας κατά την εποχή αυτή, μονόχρωμη και χονδροειδής, ενώ η ειδωλοπλαστική έχει εκλείψει τελείως.

Ένας μυκηναϊκός τάφος και αρκετοί γεωμετρικοί γύρω από τον οικισμό του Σ. δείχνουν πως η ζωή στην περιοχή συνεχίστηκε για πολύ· πάνω όμως στον τραπεζοειδή λόφο του Σ. σταμάτησε με την αρχή της μυκηναϊκής περιόδου.

Ειδώλιο από τις ανασκαφές του Σέσκλου. Η ειδωλοπλαστική του θεσσαλικού νεολιθικού οικισμού, η οποία αρχίζει κατά την προκεραμεική περίοδο, ακμάζει κατά την αρχαιότερη και κατά τη μέση νεολιθική, παρακμάζει κατά τη νεότερη και εξαφανίζεται κατά τη χαλκοκρατία, είναι η μόνη, έως τώρα μαρτυρία των νεολιθικών γεωργών του Σέσκλου.

Λείψανα του Σέσκλου, του αρχαιότερου γνώστου οικισμού στην Ελλάδα.

Χαρακτηριστικό ειδώλιο εξαίρετης τέχνης, που βρέθηκε στις ανασκαφές στο Σέσκλο.

II

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 220 μ.), στην επαρχία Βόλου του νομού Μαγνησίας. Βρίσκεται στα δυτικά του Βόλου. Είναι έδρα της ομώνυμης κοινότητας (38 τ. χλμ.), στην οποία ανήκει και ένας μικρότερος οικισμός, η Χρυσή Ακτή Παναγιάς (υψόμ. 5 μ.).

* * *

το, Ν

βοτ. βλ. σέσκουλο.